Alles mag op deze app, ook in de oorlog. Maar van wie is Telegram? (2024)

Sociale media Telegram staat geregeld in kwade reuk als favoriet platform voor extremistische organisaties, maar tijdens de oorlog in Oekraïne is de dienst voor miljoenen gebruikers onontbeerlijk. Wie zit erachter de berichtendienst? En wat doet het bedrijf in Amsterdam?

• Auteurs
  • Bart Hinke
• Gepubliceerd op13 maart 2022
• Leestijd7 minuten

Pavel Doerov was in de herfst van 2014 een man in bonis. Begin dat jaar had hij voor naar verluidt ruim driehonderd miljoen euro zijn belang verkocht in VKontakte, de Facebook-evenknie die hij tijdens zijn studie met zijn broer uitbouwde tot het populairste socialemediaplatform van Rusland. En in de zomer viel de strijd met een Russische investeringsmaatschappij om de zeggenschap over zijn fonkelnieuwe berichtenservice Telegram in zijn voordeel uit. Gouden tijden voor de ‘Mark Zuckerberg van Rusland’.

Maar wat je zelf kan doen, hoeft een transportbedrijf niet te doen. En zo staken eind september 2014 vier Russische techneuten het Kanaal over, voor de verhuizing van ruim honderd servers van Londen naar Amsterdam. Met twee Nederlandse huurbusjes van Sixt - „Vanaf 19 euro per dag, feitelijk voor nixt!”, stond erop. De servers werden opgestapeld in de laadruimte. Bestemming: Amsterdam-Zuidoost, een datacentrum aan de A2 naast het cilindervormige Fletcher-hotel waar de vier jongemannen na de klus overnachtten. Anton Rosenberg, een oud-medewerker van VKontakte, zat zelf de hele rit op de bijrijdersstoel. „Ik had nog niet zo lang mijn rijbewijs en had alleen nog maar in een automaat gereden”, zegt hij aan de telefoon. „Ik was mee voor het avontuur.”

Sindsdien liggen alle Europese-servers van Telegram in Nederland, met de capaciteit om terrabytes dataverkeer per seconde te verwerken. Het is de belangrijkste infrastructuur voor de dienst die dezer dagen voor miljoenen gebruikers het venster vormt op de oorlog die Vladimir Poetin bijna drie weken geleden ontketende. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky spreekt inmiddels anderhalf miljoen volgers toe via zijn Telegram-kanaal, maar ook uit Rusland vertrokken media als The Moscow Times van Derk Sauer kunnen er hun publiek bereiken. Zowel in het afgeknepen informatie-ecosysteem in Rusland als in belegerde steden in Oekraïne zijn velen ervan afhankelijk.

Neem de Groningse techjournalist en ondernemer Andrii Degeler, die net op tijd zijn moeder uit Charkov weghaalde en in het relatief rustige westen van Oekraïne onderdak heeft gevonden. De ontwikkelingen in zijn moederland volgt hij vooral via Telegram. Bijvoorbeeld via het kanaal – vrij vertaald - ‘f*cked up Charkov’, dat reeds voor de oorlog al populair was maar sinds de invasie vele tienduizenden mensen extra trekt. Of het Telegram-kanaal van de gouverneur van Mykolajiv die honderdduizenden volgers toespreekt. „Telegram vormt een soort nieuwsaggregator waarbij je mainstream media, politieke kanalen en gewone burgers kan volgen. Je hoeft dan niet steeds naar verschillende websites”, zegt Degeler.

Kwade reuk

Telegram, gelanceerd in 2013 en inmiddels uitgegroeid tot een dienst met ruim een half miljard gebruikers, staat geregeld in een kwade reuk als vrijplaats voor (rechts-)extremistische organisaties. Zoals de Duitse Querdenker die antisemitische berichten deelden in hun strijd tegen de coronamaatregelen, of de Nederlandse complotdenkers die elkaar aanzetten tot bedreigingen van politici. Eerder was dienst al de favoriete rekruteringsapp van Islamitische Staat.

Telegram komt meer dan andere diensten tegemoet aan het zogeheten ‘online extremist dilemma’, zegt Richard Rogers, professor Nieuwe Media en Digitale Cultuur aan de Universiteit van Amsterdam. „Ofwel: hoe bereik je veel mensen, zonder gevonden te worden. Dat geldt overigens niet alleen maar bij kwade bedoelingen. Een rekruterende terrorist van IS wil dat, maar evengoed de journalist in Mexico die gevaar loopt.”

Telegram biedt de optie voor een versleutelde chatfunctie, zoals WhatsApp en Signal dat (standaard) hebben. Verschil is onder meer dat andere gebruikers je telefoonnummer niet te zien krijgen en dat Telegram een grote impact heeft door het massabereik via groepsgesprekken tot wel 200.000 deelnemers en de zogeheten kanalen, die werken via het Facebook- of Twittermodel met volgers. En terwijl die Amerikaanse platforms steeds meer modereren op ongewenste en schadelijke content, grijpt het in Dubai gevestigde Telegram alleen (maar zeker niet altijd) in bij duidelijke overtreding van de wet. Bijvoorbeeld als er sprake is van een terroristisch oogmerk, of bij het faken van andermans identiteit. In Duitsland zijn tientallen complotkanalen verwijderd waar politici met de dood werden bedreigd. En recent werd een nepaccount verwijderd dat zich voordeed als het officiële kanaal van president Zelensky en Oekraïeners opriep tot overgave.

De oorlog in Oekraïne, die in februari 2014 begon met de Russische annexatie van de Krim, is verweven met het verhaal van de berichtendienst. De in Sint-Petersburg geboren Doerov (37) is naar eigen zeggen na de pro-Westerse revolutie in de Oekraïense hoofdstad Kiev eind 2013 definitief uit de gratie gevallen bij het Kremlin. In een bericht afgelopen week weersprak hij de angst van sommige Oekraïeners dat ze niet veilig zouden zijn op Telegram. Hij wees op zijn weigering destijds om veiligheidsdienst FSB te voorzien van gegevens over Maidan-demonstranten op het platform VKontanke. „Ik verloor daarbij mijn bedrijf en mijn thuis. En ik zou het zonder aarzeling weer doen.”

Al eerder, in 2011, liet hij weten dat de FSB niet bij hem moest zijn toen hij de opdracht kreeg om op VKontake groepen rond oppositieleider Aleksej Navalny te blokkeren. De correspondentie van de veiligheidsdienst zette hij online, met een afbeelding van een hond in een capuchontrui. „De officiële reactie van de CEO.” Prompt werd volgens Doerov zijn appartement doorzocht door agenten. Toen zou het idee voor een veilige berichtendienst, buiten bereik van welke inlichtingendienst dan ook, zijn geboren.

Zijn persoonlijke strijd, als Russische banneling die het Kremlin niet ter wille wilde zijn, spreekt tot de verbeelding en verklaart mede de populariteit van Telegram. Maar zijn oude opponenten bezien dit narratief met grote scepsis. De Russische investeringsmaatschappij UCP, die tot 2014 bijna de helft van de aandelen in socialmediabedrijf VKontakte bezat, stelde dat Doerov zich „voordoet als politiek dissident”, een „rookgordijn” om af te leiden van problemen die hij had veroorzaakt. Namelijk dat hij voor een geheim privéproject, Telegram, mensen en middelen van VKontakte had aangewend. UCP eiste een belang op, kort nadat WhatsApp begin 2014 voor bijna 20 miljard euro werd overgenomen door Facebook en daarmee had laten zien wat een berichtendienst waard kon zijn. Maar Doerov weigerde een aandeel af te staan: Telegram was van hem, en hem alleen.

Drie versies van Doerov

Doerov noemde de machtsstrijd die volgde een door het Kremlin gecoördineerde aanval, gezien de politieke connecties van UCP. Volgens oud-medewerker Rosenberg was het vooral een zakelijk conflict, „al speelt politiek altijd een rol”.Hij spreekt over drie gedaantes van Doerov. „De publieke figuur kennen we allemaal”, de enigmatisch visionair die vrijwel uitsluitend communiceert via zijn Telegram-kanaal. „De andere is de leider op de werkvloer, waar een soort cultus rond hem is en het beter is gewoon te doen wat hij zegt. De derde is de zakenman, een PR-genie.” Rosenberg raakte in 2017 gebrouilleerd met de introverte oudste broer Nikolai Doerov, die gezien wordt als het wiskundige genie achter Telegrams versleuteling. Maar ook met Pavel spreekt hij sindsdien niet meer.

Het gevecht om Telegram in 2014 ging zo ver dat Doerov met enkele vertrouwelingen de wereld over vloog om de servers achter slot en grendel te zetten, schreef het Amerikaanse techmagazine Wired vorige maand. Op de vlucht terug kreeg Doerov het bericht dat hij was ontslagen als topman van VKontakte.

Doerov beschuldigde UCP daarna onder meer van omkoping van de twee zakenpartners die hij toevertrouwd had om via een complexe bedrijvenstructuur Telegram op te tuigen. Die hadden zich plots tegen hem gekeerd, door de controle over een aantal betrokken bv’s aan UCP over te doen. Eén van hen, zo staat in de aanklacht van Doerov, zou zelfs het Apple appstore-account van Telegram hebben gekaapt zodat Doerov er niet meer bij kon.

De aanklacht loog er niet om, met ook nog beschuldigingen van fraude en afpersing. Maar tot een zaak, die Doerov aanspande bij de rechter in New York, kwam het niet. Ironisch is dat hij enkele maanden later profiteerde van de tussenkomst van een aan Poetin verwante oligarch, Alisher Usmanov. Nadat diens mediabedrijf Mail.ru het belang van eerst Doerov en later UCP overnam, werden alle juridische procedures gestaakt. Daarna kon Doerov met Telegram zijn goddelijke gang gaan.

Als een nomade trok hij over de globe, zo wilde het verhaal, maar in feite zat hij volgens Rosenberg net zo vaak in Sint-Petersburg aan Telegram te werken. Ook in Wired zeggen meerdere bronnen dat het imago van stateloze vrijbuiter in die tijd wat is aangedikt. Wel verwierf Doerov een paspoort van Saint Kitts en Nevis, een eilandenstaat grenzend aan de Nederlandse Antillen. Hij streek neer in Dubai, waar Telegram sinds 2017 gevestigd is.

Doerov gaat er prat op niet te kapitaliseren op dataprofielen of algoritmen, een lucratieve praktijk waar Facebook een miljardenbedrijf mee werd. Telegram kent pas sinds afgelopen jaar een commerciële functie, met gesponsorde berichten die in populaire kanalen gepost kunnen worden en waarvan de opbrengst deels naar Telegram vloeit. In 2021 haalde het bedrijf 1 miljard euro leningen op om de kosten te dekken. Het draaiend houden van een dienst met een half miljard gebruikers kost een paar honderd miljoen per jaar, zei Doerov daarbij. In een verdienmodel leek hij nooit echt geïnteresseerd.

De Doerov-broers kwamen in 2018 wel met het idee om het massale gebruik te gelde te maken door een cryptomunt in het leven te roepen, de Gram. Ruim een miljard euro werd opgehaald, waarbij de oprichters van Telegram zichzelf „libertariërs” noemden „die vrijheden behartigden via versleuteltechnieken”. Maar hun opzet kwam volgens de Amerikaanse toezichthouder financiële markten neer op effectenhandel, en werd verworpen.

Staatsgevaarlijk

In Rusland kwam Telegram ook onder vuur te liggen, na weer een weigering van Doerov om de veiligheidsdienst ten dienste te zijn. Ditmaal was de aanleiding een dodelijke terroristische aanslag in de metro van Sint-Petersburg in 2017, waarbij de dader volgens de FSB geprofiteerd had van de versleutelde Telegram-chatfunctie. Het bevel om de versleutelingstechniek prijs te geven aan de overheid noemde Doerov onuitvoerbaar en ongrondwettelijk. Op de Russische staatszenders werd Telegram staatsgevaarlijk genoemd, een terroristenplatform.

In april 2018 werd een verbod van kracht, maar de pogingen van mediawaakhond Roskomnadzor om Telegram te weren liepen op een mislukking uit. Met een schot hagel werd in de jacht op Telegram-verbindingen ook diensten van Google en Amazon geblokkeerd, terwijl Russen via VPN-verbindingen hun weg naar Telegram toch wel wisten te vinden. Duizenden Russen gingen de straat op om te protesteren. Ze gooiden met papieren vliegtuigjes, het beeldmerk van Telegram. Ooit vouwde Doerov vliegtuigjes van roebelbiljetten uit een raam in het bedrijfskantoor van VKontakte in Sint-Petersburg.

In 2020 kwam er een einde aan het Telegram-verbod, nadat Doerov zich bereid had getoond meer te doen in de strijd tegen extremistische gebruikers. Het is een „gecompliceerde relatie” tussen Rusland en Telegram, zegt onderzoeker Alena Epifanova van DGAP, een Duitse pan-Europese denktank. „Natuurlijk staat Telegram symbool voor de vrijheid van meningsuiting. We kunnen zeker niet stellen dat Doerov nu meewerkt met de overheid, maar de campagne rond tactisch stemmen van anti-Kremlin-activist Navalny werd wel geblokkeerd op de dienst”, zegt ze.

Telegram zelf stelde dat het geen zin had om hier tegen te vechten, aangezien Google en Apple de Russische wet over inmenging in verkiezingen naleefden. Telegram zou uit de appstores worden verwijderd als Navalny’s verkiezingsinstrument nog langer zou worden verspreid. Telegram, zegt Epifanova, wordt door beide zijden gebruikt. „Veel pro-Kremlin-media hebben er ook een platform, dus ik verwacht niet dat Telegram nu gevaar loopt.”

Pavel Doerov ziet Telegram nog altijd als het platform waar vrijwel alles gezegd mag worden. Toch uitte hij afgelopen maand openlijk twijfels over de rol van de dienst, die zou bijdragen aan het verergeren van de strijd in Oekraïne gezien de info-oorlog die er woedt. Maar al snel na zijn overdenkingen hierover op het kanaal gaf hij gehoor aan de talloze oproepen om Telegram niet in te dammen.

Andrii Degeler, gevlucht naar het westen van Oekraïne, schreef op Twitter dat waardevolle informatie over troepenbewegingen verloren zou gaan als Telegram de stekker eruit zou trekken, „wat meer mogelijkheden zou bieden aan Russische strijdkrachten om Oekraïeners te doden”. Voor desinformatie op kanalen die hij volgt op Telegram is Degeler niet bang, zegt hij in een videogesprek. „Je hoort over Russische fakefilmpjes om Oekraïeners te demoraliseren, maar die krijgen hier geen kans. En wat ik voorbij zie komen over de verwoesting in mijn stad Charkov … het is onvoorstelbaar, maar het gebeurt echt.”